LED封装市场报告：全球封装产值增速回暖至5%
Ж?нд?ктер, не б?на?денелер, немесе шыбын-ш?ркейлер, еск? атауы насекомдар[1] (лат. Insecta) – буыная?тылар тип?не жататын омырт?асыз жануарлар класы.
?азба ?алды?тары девон кезе??нен белг?л?. Филогенетикалы? шы?у тег? к?п ая?тылар?а жа?ын, ар?ы тег? буылты? ??рттар деп есептел?нед?. Жер шарында ке? тара?ан 1 млн-дай т?р? аны?тал?ан (барлы?ы 1,5 – 2 млн. т?р? болуы м?мк?н).
Ж?нд?ктер ек? класс тарма?ына б?л?нед?: ал?аш?ы ?анатсыз ж?нд?ктер ж?не ?анатты ж?нд?ктер. ?аза?станда 2 класс тарма?ына жататын 28 отряды 550-ден астам т??ымдасы бар. Б?ларды? дене т?р?ы б?рнеше мм-ден (е? майдасы – трихограмма – 0,2 мм) – 33 см-ге дей?н болады.
Ж?нд?ктерд?? е? басты ерекшел?г? – денес? бас, кеуде ж?не ??рса? б?л?мдер?нен т?рады. Денес?н ты?ыз кутикула (эпителий клеткаларынан б?л?нет?н ты?ыз ?абы?ша) жап?ан. Басында ек? к?рдел? фасетт? к?здер?, ?арапайым майда к?зшелер?, ек? м?ртшасы болады. Ауыз ??рылысы ?оректену ?д?с?не ?арай: инел?ктер, тара?андар, д?у?ттер, ?о?ыздарды? аузы кем?руге; к?белектер, шыбындарды? аузы с?йы? ?орект? сору?а; ?с?мд?ктерд?? шырынымен ж?не адамны?, жануарларды? ?анымен ?оректенет?н маса, бит, ?андала, цикадалар, т.б. аузы шаншып-сору?а бей?мделген. Ж?нд?ктерд?? кейб?р т?р?нде аузы болмайды (б?гелек, б?рк?нд?ктер). ?ш буна?ты (алды??ы, орта??ы ж?не арт?ы) кеудес?нде (?р буынында ж?птан) алты ая?ы болады, ж?нд?ктерд?? ежелг? атыны? алтыая?тылар (Нexapoda) деп аталуы осы?ан байланысты. Ая?тары жамбасша, ?ршы?бас, сан, сира? ж?не табаннан т?рады. Ж?нд?ктерд?? ж?руге, ж?г?руге (тара?ан, ?о?ыздарда, т.б.); сек?руге (шег?ртке, шекшек, б?ргелер); ж?зуге (ж?зг?ш ?о?ыздар, т.б.); ?азу?а (б?заубас, т.б.); жем?н ?стау?а (д?у?т, т.б.); г?л тоза?ын жинау?а (бал арасы) бей?мделген ая?тары болады. Орта??ы ж?не арт?ы буынында б?р-б?р ж?п ?анаттары бар. Тек ?ос?анаттыларда арт?ы кеуде буынында?ы ?анаттары – ызылдауы??а айнал?ан.
Ж?нд?ктерд?? басым б?л?г?нде ?шу?а ек? ж?п ?анаттарын (к?белектер, инел?ктер, тор?анаттылар, т.б.), кейб?р т?р? тек арт?ы ж?бын (?о?ыздар, т.б.) ?ана ?а?ады. ??рса?ы к?п буна?ты, кейб?р т?р?нде 11 буна?ты. ??рса?ында ая?ы болмайды, б?ра? оларды? ?алды?тары рудимент (ж?мырт?а салатын м?шес? немесе шаншары, еркег?нде – жыныс м?шес?) т?р?нде са?тал?ан. Ж?нд?ктерд?? б?лшы? ет? тек к?лдене? жола?ты. Ет талшы?тарыны? саны 1,5 – 2 мы??а жетед?. Б?лшы? еттер?н?? жиырылып-жазылуы бас миымен ты?ыз байланысты ж?не олар?а б?лшы? еттен б?л?нет?н жиырыл?ыш белок – актомиозин ?сер етед?. Ж?нд?ктерд?? ас ?орыту ж?йес? алды??ы, орта??ы, арт?ы ?шектен ж?не с?лекей бездер?нен т?рады. Олар ?орег?не ?арай фитофагтар (?с?мд?к ?орект?лер), жырт?ыштар, ?с?мд?к ш?рнес?мен ?оректенет?ндер, некрофагтар (?лексемен ?оректенет?ндер), сапрофагтар (бас?а жануарларды? ?лексес?мен ?оректенет?ндер), ?ан сор?ыштар, т.б. болып б?л?нед?. Ж?нд?ктер атмосфералы? ауаны – трахея (ке??рдек) ж?йес?мен ж?тады, ал суда т?рш?л?к етет?н дерн?с?лдер?нде ек?нш? ретт?к трахея не кутикулалы желбезек дамиды. Ж?нд?ктерд?? дене температурасы т?ра?сыз, сонды?тан олар сал?ын?анды жануарлар тобына жатады.
?ан айналу ж?йес? нашар дамы?ан. Ол ж?рек пен ар?а ?ол?асынан ??рал?ан. Б?рнеше камералар?а б?л?нген. Осы камералар б?р ба?ытта жиырылып ?анды (гемолимфаны) арт?ы жа?ынан ?ол?а?а ?арай сыр?ытады. Гемолимфа ?ол?адан бас ?уысына, одан кеуде ж?не ??рса? б?л?г?не а?ып, ?айтадан ж?рекке ??йылады. З?р шы?ару ж?йес? – мальпиги т?т?кшелер?. Б?л суды ж?не организмге ?ажетт? ер?ген затты гемолимфа?а ?тк?зед?, ал с??бей ?ал?ан заттар арт?ы ?шекке т?с?п, аналь тес?г? ар?ылы сырт?а шы?арылады. Ж?йке ж?йес? бас миы, ж?т?ынша? асты ганглий ж?не ??рса? ж?йке т?збег?нен ??рал?ан.
Ж?нд?ктерде сез?м м?шелер? жа?сы дамы?ан. Олар ?р т?рл? механикалы?, химиялы?, дыбысты?, к?ру, есту, тер?н?? сезу ?аб?лет?, т.б. к?птеген т?т?ркенулерд? ?абылдай алады. Ж?нд?ктер дара жыныстылар ж?не жыныс диморфизм? ай?ын бай?алады. Б?ларды? онтогенез? ек? кезе?нен ?тед?: толы? т?рлен?п дамитындар ж?не шала т?рлен?п дамитындар.
Ж?нд?ктерд?? биоценоз т?ра?тылы?ын са?тауда айры?ша ма?ызы бар. Оларды? ?ш?нде к?птеген ауыл шаруашы?ы мен орман зиянкестер? де жетк?л?кт?: ?аза?станда ?р т?рл? ?о?ыр к?белектер, асты? ?о?ыр к?белег?, жапыра? шират?ыштар, м?р к?белектер, ?с?мд?к биттер?, жапыра? жег?лер, т.б. – зиянкестер; бит, б?рге маса, ш?ркей, сона, т.б. – ?ан сор?ыш ж?нд?ктер; тара?ан, ?й шыбыны, цеце шыбыны, т.б. – аса ?ау?пт? ауру ?оздыр?ышын тарататын ж?нд?ктер; бал арасы, т?т ж?бек к?белег? – пайдалы ж?нд?ктер кездесед?. Сонымен ?атар ара, к?белек, т.б. ж?нд?ктер ?с?мд?кт? тоза?дандырады; ??мырс?а, ?о?ыз дерн?с?лдер? топыра?ты ?опсытады. Ж?нд?ктерд?? сирек ж?не жойылып бара жат?ан 200-дей т?р? (Тянь-Шань апполоны, ?сем барылдауы? ?о?ыз, махаон, сары к?белект?? кейб?р т?рлер?, т.б.) ?ор?ау?а алынып, ?аза?станны? ?ызыл к?табына енг?з?лген. [2]
Ж?нд?ктерд?? пайдасы
??деуАра шаруашылы?ы халы? федерфциясында 47 елде 4 млн. ара шаруашылы?ы бар екенд?г? белг?л? болды. Есептей келгенде онда 48 млн. ара отбасы бар, онда жылында 370 000 т. бал ?ндн?р?лед?. Мысалы, 1970 жылы А?Ш 108 000 т, Канада 19000 т. ал Аргентинада т?рт айда ?ана 10 000 т. бал ?нд?р?пт?. Б?л насекомны? адам баласына келт?рет?н пайдасыны? б?р б?л?г?.
К?птеген ?с?мд?ктер насекомсыз т?рш?л?к ете алалмайды. Себеб? наесомдар ?с?мд?ктерд? тоза?дырады. Д?л?рек айт?анда ба?ша да?ылдарын насекомдарды? 147 т?р?, жо?ыш?аны - 105, алма насекомдарды? 32 т?р? тоза?дандырады. Тек б?р араны? 5 - 6 минутта алманы? 40 шо? г?л?н тоза?дыра алады. Араны? б?р "ж?мыс к?н?н??" ?за?ты?ы, 17-ден, 20 са?ат?а дей?н созылады, сонда б?р алма а?ашын 2 843 890 тер тоза?дыру ж?мысын жасай алалады.
Сырт?ы с?лтемелер
??деуДерекк?здер
??деу- ↑ ?аза? ?деби т?л?н?? с?зд?г??— Алматы, 2011 Т.?11. — P.?752.
- ↑ "?аза? Энциклопедиясы"